ලිංගික වශයෙන් පරිණත වූ එනම් වැඩිවියට පත් වූ ස්ත්‍රීන්ගේ ප්‍රජනන පද්ධතිය ආශ්‍රිතව සිදුවන චක්‍රානුකූල ක්‍රියාවලිය ආර්තව චක්‍රය ලෙස හඳුන්වයි. ආර්තව චක්‍රයක් සම්පූර්ණ වීමට ආසන්න ලෙස දින 28 ක් ගතවේ. ආර්තව චක්‍රයේ සිදුවීම් මාලාව ප්‍රධාන ස්ථාන දෙකක් ආශ්‍රිතව සිදුවන අතර ඒවා නම්,
- ඩිම්බ කෝෂය තුළ සිදුවන වෙනස්කම්
- ගර්භාෂය තුළ සිදුවන වෙනස්කම් ලෙස දැක්විය හැකියි.
ඩිම්බ කෝෂය තුළ ඇතිවන වෙනස්කම්
ඩිම්බ සෛල වර්ධනය කර ඒවා ඩිම්බ කෝෂයෙන් මුදාහැරීම ඩිම්බ කෝෂය මඟින් සිදුවන බව අපි දන්නා කරුණක්. මෙයද මූලිකවම අවධි දෙකක් යටතේ සිදුවෙයි. එනම්,
- ස්‍යූනික අවධිය
- ලුවියල් අවධිය යන අවධීන් දෙක යටතේයි.
ස්‍යූනික අවධිය (Follicle stage)
මෙය ආරම්භක අවධියයි. හයිපොතැලමසයෙන් GnRH ශ්‍රාවය වන අතරම එමගින් පිටියුටරියෙන් ශ්‍රාවය වන කූප උත්තේජන හෝමෝනය (FSH) හේතුවෙන් ඩිම්බ කෝෂය තුළ ස්‍යූනිකා වර්ධනය උත්තේජන කර ප්‍රාථමික ස්‍යූනිකා, ග්‍රාෆිය ස්‍යූනිකා දක්වා වර්ධනය කරවයි. ග්‍රාෆිය ස්‍යූනිකා ඊස්ට්‍රජන් හෝමෝනය වැඩි වශයෙන් ශ්‍රාවය කරන අතරම ඒ මගින් පිටියුටරියෙන් ශ්‍රාවය වන කූප උත්තේජන හෝමෝනය (FSH) ශ්‍රාවය වීම පහළ බසී. මේ සඳහා දින 14ක කාලයක් ගත වේ. 14 වන දිනය වන විට ඊස්ට්‍රජන මගින් LH ශ්‍රාවය වීම ඉහළ නංවයි. මේ අතර ඩිම්බය මුදාහැරීමට හැකි තත්ත්වයට පත්වේ.
ලුවියල් අවධිය
මෙය දෙවන එනම් අවසාන අවධියයි. ග්‍රාෆිය ස්‍යූනිකා පරිණත වූ පසු පිටියුටරි ග්‍රන්ථියෙන් ශ්‍රාවය කරන ලුවියල් කාරක හෝමෝනයේ (LH-Lutririzing Hormone) බලපෑම යටතේ පිපිරී එය තුළ ඇති ඩිම්බය, ඩිම්බ කෝෂයෙන් පැලෝපීය නාලය වෙත මුදාහැරීම සිදුවන අතරම එසේ මුදාහල ඩිම්බය පැලෝපීය නාල හරහා එහි පක්ෂමවල ආධාර ඇතිව ඉදිරියට (ගර්භාෂය දෙසට) ගමන් කරයි. පැලෝපීය නාල තුළ ඉතා සියුම් පක්ෂම පිහිටයි. මෙම පක්ෂම ගර්භාෂය දෙසට ඩිම්බය තල්ලුවන අයුරින් චලනය වන අතරම මේ කාලයේදී යම් හෙයකින් ශුක්‍රාණුවක් පැලෝපීය නාලය තුළට ඇතුළු වුවහොත් ඩිම්බය ශුක්‍රාණුව හා එක්ව ඩිම්බ සංසේචනය සිදුවේ. (පැලෝපීය නාලයන් තුළ ඩිම්බයක් සජීවීව පවතින්නේ පැය 72කි. නමුත් එය සංසේචන විය හැකි තත්ත්වයේ පවතින්නේ ඉන් හරි අඩකටත් අඩු කාලයකි. ශුක්‍රාණුවකට ස්ත්‍රී ප්‍රජනක පද්ධතිය තුළ සජීවීව පැවතිය හැක්කේ පැය 48කි. මේ අනුව ගැහැණියකගේ පැලෝපීය නාලය තුළ වූ ඩිම්බ සංසේචනයට ඇති හැකියාව පැය 120 වඩා අඩු කාලයකි. සරු කාලය ලෙස හඳුන්වන්නේ මේ කාල සීමාවයි) ඩිම්බය සංසේචනය නොවුනි නම් ග්‍රාෆිය කූපයේ ඉතිරි කොටස පීත දේහය බවටත් පසුව ශ්වේත දේහය බවටත් පත්වී අවසානයේදී පරිහානියට පත්වීම මෙම අවධියේදී සිදුවේ. මේ සඳහා දින 14 ක් ගතවේ. මෙම අවධිය තුළ දී ඩිම්බ කෝෂයෙන් ප්‍රොජෙස්ටරෝන් හෝමෝනය ශ්‍රාවය වේ.
ප්‍රජනක හෝමෝනවල කාර්යභාරය
- ඊස්ට්‍රජන් සහ ප්‍රොජෙස්ටරෝන් – ස්ත්‍රී ද්වීතියික ලිංගික ලක්ෂණ ඇතිකිරීමත් ඒවා පවත්වා ගෙනයාමත් මෙම හෝමෝන දෙකේ ප්‍රධාන කාර්ක් වන අතරම ඊස්ට්‍රජන් මගින් ප්‍රගුණන අවධියේදී ගර්භාෂයික එන්ඩොමෙට්‍රියමේ ඇති පටක, රුධිර වාහීනී සහ ශ්ලේෂ්මල ග්‍රන්ථි වල වර්ධනයන් උත්තේජනය කරයි. ප්‍රොජෙස්ටරෝන් මගින් ඝ්‍රාවීය අවධියේදී ශ්ලේෂ්මල ග්‍රන්ථි ඇතිවීම, එහි වර්ධනය සහ පටකවල ඝණකම වැඩිවීම උත්තේජනය කරවයි.
- GnRH (Gonadotropin-releasing hormone) – පූර්ව පිටියුටරි හෝමෝන වන FSH සහ LH හෝමෝන ඝ්‍රාවය උත්තේජනය කරයි.
- FSH (Follicle-stimulating hormone) – ස්‍යුනික උත්තේජක හෝමෝනයයි. එය ප්‍රාථමික ස්‍යුනිකා අතරින් එකක් පමණක් ග්‍රාෆිය ස්‍යුනිකාවක් ලෙස වර්ධනය වීම උත්තේජනය කරවයි.
- LH (Luteinizing hormone) – ලුටෙයිනිකරණ හෝමෝනයයි. ග්‍රාෆිය ස්‍යූනිකා මත ක්‍රියාත්මක වී ඩිම්බ මෝචනය සිදුකරවයි.
ගර්භාෂය තුළ සිදුවන වෙනස්කම්
ඩිම්බ සෛල සංසේචනය සිදු නොවුන විට ගර්භාෂය තුළ සිදුවන වෙනස්කම් ප්‍රධානව අවධි 3 කට බෙදේ. එනම්
- ආර්තව අවධිය
- ප්‍රගුණන අවධිය
- ශ්‍රාවී අවධිය
ආර්තව අවධිය – මෙය ආරම්භක අවධියයි. සංසේචනයක් සිදුනොවුනේ නම් රුධිරය ප්‍රොජෙස්ටරෝන් හෝමෝන මට්ටම පහත වැටීම හේතුවෙන් එන්ඩොමෙට්‍රියමේ රුධිර වාහිනී සන්කුන්චනය වේ. ඒ හේතුවෙන් එන්ඩොමේට්‍රියමට සැපයෙන රුධිර ප්‍රමාණය අඩු වන අතරම එයට ලැබෙන ඔක්සිජන් ප්‍රමාණයද පහළ බසී. මේ හේතුවෙන් වර්ධනය වූ ගර්භාෂ බිත්තිය බිඳ වැටී එම කොටස් රුධිරය සමග යෝනි මාර්ගය ඔස්සේ පිටතට යන අතරම මෙය සාමාන්‍යයෙන් දින හතරක පහක පමණ කාලයක් පවතී.
ප්‍රගුණන අවධිය – දෙවන අවධියයි. බිඳ වැටී ඇති ගර්භාෂ බිත්තිය ඊස්ට්‍රජන් හෝමෝනයේ බලපෑමෙන් ක්‍රමයෙන් වර්ධනය වීම ඇරඹේ. ඝනකම වැඩි කරයි. රුධිර වාහිනී නැවත වර්ධනය වන අතරම ගර්භාෂයික ග්‍රන්ථි වර්ධනය කරවයි.මෙහිදී ගර්භාෂ බිත්තියේ නව සෛල තට්ටුවක් ඇතිවීම හා වාහිනී මත්වීම (රුධිර කේශනාලිකා සුලභ වීම) සිදුවේ. මේ සඳහා දින 10 ක් පමණ ගතවේ.
ශ්‍රාවී අවධිය – අවසාන අවධියයි. වර්ධනය වූ ගර්භාෂ බිත්තිය තවදුරටත් ඝනකම් වීම, රුධිර සැපයුම වැඩිවීම හා ගර්භාෂ බිත්තියේ ග්‍රන්ථි ක්‍රියාත්මක වී ශ්‍රාවී තත්ත්වයට පත්වීම සිදුවේ. මෙය ප්‍රොජස්ටරෝන් හෝමෝනයේ බලපෑම නිසා සිදුවේ. මේ සඳහා දින 14 ක් ගතවේ. මෙම අවධියේදී සිරුරේ උෂ්ණත්වයද සුළු වශයෙන් ඉහළ යා හැකිය.
සාමාන්‍යයෙන් මෙසේ සිදුවන ආර්තව චක්‍රය කාන්තාවකට වයස අවුරුදු 50 – 55 යන කාලසීමාවට පැමිණෙන විට නතර වේ. එය ආර්ථවහරණය (Menopause) ලෙස හැඳින්වෙන අතරම එසේ සිදුවන්නේ ඒ වයස් සීමාව වන විට ඩිම්බකෝෂ සහ ගර්භාෂයික එන්ඩොමෙට්‍රියම FSH සහ LH යන හෝමෝනවලට ඇති සංවේදී බව අඩුවීමෙන්. ආර්ථවහරණ ආර්ථවහරණයට පෙර කාලය (Perimenopause), ආර්ථවහරණය (Menopause), ආර්ථවහරණයට පසු කාලසීමාව (Postmenopause) ලෙස පිවර තුනක් යටතේ සිදුවේ. සාමාන්‍යයෙන් ආර්ථවහරණයට (ආර්ථවහරණ පිළිබඳව සම්පූර්ණ ලිපියක් ඉදිරියේදී ගෙ ඒමට බලාපොරොත්තු වෙමු) ලක්වන කාන්තාවක් මෙම පළමු අදිරේදී එනම් ආර්ථවහරණයට පෙර කාලයේදී අක්‍රමවත් ඔසප් චක්‍රයක් පෙන්නුම් කරන අතරම රුධිර වහනය පෙර තත්ත්වයෙන් වෙනස් වී ඊට වඩා අඩු හෝ වැඩි තත්ත්වයක් දැකිය හැකිය. ආර්ථවහරණයේ ආරම්භත් සමගම යෝනි මාර්ගය අවට වියළ ගතිය, බර වැඩිවීම, පියයුරු වේදනාකාරී වීම, හන්දි වේදනාව, හිසේ වේදනාව, හැසකෙස් ගැලවී යාම වැනි ලක්ෂන වගේම මානසික ආතති ස්වභාවයක්ද පෙන්නුම් කරනවා විය හැකිය. මෙහිදී සිදු විය යුත්තේ මෙම ස්වභාවික සංසිද්ධිය පිළිබඳව දැනුවත් වෙමින් අපහසුතා සඳහා අවශ්‍ය නම් පමණක් වෛද්‍ය උපදෙස් ලබාගනිමින් මේ තත්ත්වයට සතුටින් මුහුණ දීම පමණයි.
විශේෂඥ මතය, අදහස සහ මූලික සටහන:
ක්‍රිෂාන්ති ගංගා කුමාරිහාමි මහත්මිය හෙද නිලධාරිනි (1 ශ්‍රේණිය)
පළාත් මහා රෝහල, කුරුණෑගල
