කාන්තාවකගේ ජීවිතයේ ආර්තවාභාවය/ ආර්තවාභාවහරණය (Menopause) යනු ඔසප් චක‍්‍රය නැවතීමයි. මෙය සාමාන්‍යයෙන් අවුරුදු 45 – 50 අතරදී සිදු වේ. කාන්තාවගේ ඩිම්බ කෝෂ වලින් ඊස්ට‍්‍රජන් හා ප්‍රොජෙස්ටෙරෝන් හෝමෝන නිෂ්පාදනය කිරීම නැවතීම හේතුවෙන් ආර්තවහරණය සිදු වේ. ආර්තවහරණය සිදුවීමට වසර කිහිපයක පෙර සිට වෙනස්කම් සහ ලක්‍ෂණ ආරම්භ වේ. මෙහිදී පහත ලක්‍ෂණ ඇති වේ.
ආර්තවහරණය පෙර පෙන්නුම් කරන ලක්‍ෂණ
- ඔසප් චක‍්‍රයේ වෙනස්කම්
- මෙහිදී ඔසප් චක‍්‍රය සාමාන්‍ය පරිදි නොව නැවතීමට ආසන්න කාලයේදී දිගු හෝ කෙටි වේ. එසේම රුධිරවහනය අධික වීම හෝ කලින් පැවති ප‍්‍රමාණයට වඩා අඩුවීම.
- එසේම ඔසප් චක‍්‍රයන් දෙකක් අතර ඇති වන රුධිර වහනය දැකිය හැක.
- ශරීරය උණුසුම්/රත් පැහැවීම හෝ රාත‍්‍රියට දහදිය දැමීම.
- නින්ද සඳහා ගැටළු ඇති වීම/ බාධා ඇති වීම.
- යෝනිය ආශ‍්‍රිත වියලි වීම.
- මානසික ස්වරූපය වෙනස්කම් (කාන්සාව/මානසික අවපීඩනය)
- වෙව්ලීම
- බර වැඩිවීම සහ පරිවෘත්තිය සෙමින් සිදු වීම
- කෙස් තුනි වීම හා වියලි සම
- පියයුරු වල පිරුණු ගතිය අඩුවීම හා අල්ලන විට වේදනාව
- ලිංගිකත්වයට ඇති කැමැත්ත අඩුවීම
- හිසරදය
- අත් පා හිරි වැටීම
- තෙහෙට්ටුව
- රසයෙහි වෙනස්කම්
- සන්ධි වේදනාව/පේශී වේදනාව
- මතකයේ වෙනස්කම්
- නොරිස්සුම් ස්වභාවය
ආර්තවාභාවය ප‍්‍රධාන ලෙස අවධි 3 කි.
- Perimenopause – ආර්තවාභාවය ඇති වීම ආරම්භ වන කාලයයි. මෙහිදී හෝමෝන ප‍්‍රමාණය අඩුවීම ආරම්භ වන අතර අක‍්‍රමවත් වේ. සමහර විට ශරීරය උණුසුම් වීම හෝ යෝනිය වියලි වීම ආදී ලක්‍ෂණ ඇති විය හැක.
2.Menopause – හෝමෝන නිෂ්පාදනය නවතින විට ක‍්‍රමයෙන් මාස 12 ක කාලය තුලදී නැවතීමේ ලක්‍ෂණ ඇති වෙමින් අවසානයේදී නවතී.
3.Postmenopausal – ආර්තවාභාවයෙන් පසු කාලයයි. ආර්තවාභාවයට පසුව බොහෝ විට සෞඛ්‍ය ගැටළු එනම් අස්ථි දිරායාම (Osteoporosis) හා හෘද රෝග වැනි තත්ත්ව ඇතුළු වීම බහුල වේ. ආර්තවය නැවතී ඉන් විවේකය ගන්නා කාලයයි.
ආර්තවාභාවයෙන් පසුව රුධිරවහනය
ආර්තවාභාවයෙන් පසුව රුධිරය වහනය වීම සාමාන්‍ය තත්ත්වයක් නොවන අතර එසේ වන්නේ හෝමෝන අඩුවීමේ අතුරු ආබාධ ලෙසය. සමහර අවස්ථාවලදී යෝනියේ මෙම වියලි ගතිය හේතුවෙන් ලිංගික සංසර්ගයෙන් පසුව සුළු රුධිරවහනයක් හෝ රුධිර බිංදු කිහිපයක් පිටවිය හැක. එසේම සමහර අවස්ථාවලදී මෙසේ ඇති වන රුධිර වහනය පහත සෞඛ්‍ය තත්ත්ව නිසා ඇති වේ.
- Endometrial hyperplasia/uterine fibroids
- ආසාධන. (Endometritis)
- පිළිකා
මේ නිසා ඉහත ආකාරයේ රුධිර වහනයකදී වෛද්‍ය උපදෙස් ගත යුතුය.
ආර්ථවාභාවයෙන් පසුව ඇති වන ලක්‍ෂණ සඳහා ප‍්‍රතිකාර
හෝමෝන ප‍්‍රතිකාර
අවුරුදු 60 අඩු අය සඳහා නියම කරයි. එසේම හෝමෝන ප‍්‍රතිකාරය මගින් රුධිර කැටි ඇතිවීමේ අවදානමක් පවතින අතර එමගින් ආඝාතය (stroke) තත්ත්වය ඇති විය හැක.
- මානසික අවපීඩනය/ආතතිය සඳහා මානසික ස්වරූප වල වෙනස්කම් සඳහා ලබාදෙන ප‍්‍රති අවපීඩන ඖෂධ (anti–Depressant drug)
- ලිංගික සංසර්ගයේදී යෝනියේ වියලිභාවය නිසා වේදනාව ඇති වේ. මෙය වළක්වා ගැනීමට ක‍්‍රීම් වර්ග ලබා දේ
- ශරීරය රතු වීම/උණුසුම් බව අඩු කිරීමට Gabapentin වැනි ඖෂධ ලබාදේ.
මෙහිදී ඇති වන තත්ත්වයන්/අපහසුතා මගහැරවීමට ගත හැකි ස්වයං ක‍්‍රියාමාර්ග ලෙස ජීවන රටාව වෙනස් කිරීම හෝ නිවසේ විසීමේදී වෙනස්කම් ඇති කරගැනීම තුල මෙම ලක්‍ෂණ මගහරවා ගත හැක. ලිංගික සංසර්ගයේදී ජල මිශ‍්‍රිත ස්නේහකයක් භාවිතය මගින් එම අවස්ථාව වඩාත් ප‍්‍රීතිමත් තත්ත්වයකට පත් කරගත හැක. ස්නේහකය මගින් යෝනි මාර්ගය වියලි බව, වේදනාව මගහරවයි. ක‍්‍රමානුකූල ව්‍යායාම, භාවනා ක‍්‍රම හා වෙනත් ඉහිල් වීමේ ක‍්‍රියාමාර්ග මගින් මානසික අවපීඩනයට පත් වීම හා ආර්තවාහරණයේ අතුරු ආබාධ වළක්වයි.
- Phytoestrogen (එනම් Estrogen ලැබෙන පැලෑටි ආශ‍්‍රිත ප‍්‍රභවයන්) ආහාරයට වැඩිපුර එකතු කරගැනීම – ධාන්‍ය වර්ග, flaxseed, chickpeas, legumes
- alcohol භාවිතය අඩු කිරීම.
- Hot flashes – ශරීරය උණුසුම් රත් පැහැවීම වළක්වා ගැනීමට සිසිල් ජලය පානය, විදුලි පංකා අසල නිදාගැනීම/වාඩිවීම. තුනී ඇඳුම් ඇදීම.
- ශ්‍රෝනි පත්ල ශක්තිමත් වන ව්‍යායාම සිදු කිරීමෙන් මුත‍්‍රා වහනය වීම වළක්වා ගැනීම
- මතකය පිළිබඳ ගැටළු වළක්වා ගැනීමට සමාජීය හා මානසික ලෙස ක‍්‍රියාකාරී වීම.
- දුම්පානයෙන් වැළකීම.
ආර්තවාභාවයෙන් පසු ඇති විය හැකි රෝගාබාධවල අවදානම
- රුධිර සංසරණ පද්ධතිය ආශ‍්‍රිත රෝග
ඊස්ට‍්‍රජන් හෝමෝනය මගින් රුධිර සංසරණ පද්ධතිය ආශ‍්‍රිතව ඇති වන හෘද රෝග, ආඝාතය වැනි තත්ත්ව ඇති වීමෙන් ආරක්‍ෂා කරයි. මේ නිසා ආර්තවාහරණයත් සමග ඇති වන අධික කොලෙස්ටෙරෝල් ඇති වීම අධික රුධිර පීඩනය ඇති වීමේ සාමාන්‍ය තත්ත්වයකි. මෙම රෝග තත්ත්වය මගින් රුධිර සංසරණ රෝග තත්ත්ව සඳහා මගපෙන්වයි.
- හෘද රෝග
සෞඛ්‍යමත් ආහාර රටාව, දුම්පානයෙන් වැළකීම හා ක‍්‍රමානුකූල ව්‍යායාම මගින් හෘද රෝග ඇති වීම වළක්වයි.
- Osteoporosis
ඊස්ට‍්‍රජන් හෝමෝනයේ මට්ටම අඩු වීමත් සමග ඇති වන ආරීතවාභවයේදී අස්ථි වල ඝනත්වය 25% කින් අඩු වේ. (දල වශයෙන් වසරකට 1%-2%) අස්ථි වල ඝනත්වය අඩුවීම හේතුවෙන් මෙම ත්තත්වය හා අස්ථි බිඳීම වැඩිවේ. විශේෂයෙන් උකුල, මැණික් කටුව, සුෂුම්නාව ආදියේ අස්ථි බිඳීමේ වැඩි ප‍්‍රවණතාවයක් ඇත.
- Virginal atrophy
රුධිරයේ ඊස්ට‍්‍රජන් හෝමෝන මට්ටම අඩුවීමත් සමග යෝනි මාර්ගයේ ඇති පටක ඉතා තුනී වේ. එසේම ක්‍ෂය වීම ආරම්භ කර ඇත. මේ හේතුව නිසා යෝනි මාර්ගය වියලි වේ. එසේම ඊස්ට‍්‍රජන් හෝමෝනය අඩුවීම තුල මුත‍්‍රාගර්භය හා මුත‍්‍රාශය තදවීම තුල මුත‍්‍රා වැඩිවීමක් සිදුවිය හැක.
- Mental Health issues
ආර්තවාභාවයෙන් පසුව බොහෝ කාන්තාවන්ගේ ස්වරූපයේ වෙනස්කම්, කාංසාව හා මානසික අවපීනය ඇති වේ. මේ තත්ත්ව ඇති වීමට මානසික ආතතිය, ලිංගික ආතතිය හෝ ශරීරයේ වෙනත් අභියෝග පැවතීම මීට හේතු වේ. සමහර කාන්තාවන්ට තමාට දරුවෙකු සෑදීමේ හැකියාව නොමැති වීම ගැන දුකක් ඇති වේ. මෙහිදී මෙම තත්ත්වයන් දිගින් දිගට පවතීනම් උපදේශන සඳහා යොමු කළ යුතුය.
ආර්තවාභාවයට හේතූ
- ස්වභාවික ප‍්‍රජනක පද්ධතිය ආශ‍්‍රිතව හෝමෝන අඩුවීම.
අවු.30 ලඟාවීමත් සමග කාන්තාවන්ගේ ඩිම්බකෝෂ වලින් නිපදවන ඊස්ට‍්‍රජන් හා ප්‍රොජෙස්ටෙරෝන් ප‍්‍රමාණය අඩුවීම ඔසප් චක‍්‍රය ක‍්‍රමානුකූල කරන මෙම හොමෝන අඩුවීම තුල දරුවෙකු සෑදීමේ හැකියාව අඩු කරවයි.
- ශල්‍යකර්මයක් මගින් ඩිම්බකෝෂ ඉවත් කිරීම (oophorectomy)
ඩිම්බ කෝෂ මගින් ඊස්ට‍්‍රජන් හා ප්‍රොසේටෙරෝන් ඇතුළු හෝමෝන නිපදවයි. මේවා මගින් ඔසප් චක‍්‍රය ක‍්‍රමානුකූල කරයි. ශල්‍යකර්මයකින් ඩිම්බ කෝෂ ඉවත් කිරීම මගින් හදිසියේ ආර්තවාභාවය සිදු වේ. එවිට ආර්තවාභාවයෙන් පසුව ඇති වන ලක්‍ෂණ ඇති වේ. අවුරුදු කිහිපයක සිට ක‍්‍රමයෙන් ඇති වන ආර්තවභාවයට වඩා මෙහිදී ඇති වන ආර්තවාභවය ආශ‍්‍රිතව පවතින ලක්‍ෂණ වඩා තීව‍්‍ර වේ.
ශල්‍යකර්මයක් මගින් ඩිම්බකෝෂ ඉවත් නොකර ගර්භාෂය පමණක් ඉවත් කළ විට (Hysterectomy) ඉක්මන් ආර්තවාභාවයක් ඇති නොවේ. දිගු කාලීනව ඔසප් චක‍්‍රය නොනැවතුනද ඩිම්බ කෝෂ පවතින නිසා ඩිම්බ සාදන අතර ඊස්ට‍්‍රජන් හා ප්‍රෙජෙස්ටෙරෝන් ශ‍්‍රාවය කරයි.
- පිළිකා තත්ත්ව සඳහා ලබාදෙන ඖෂධ ප‍්‍රතිකාර (Chemotherapy) හා විකිරණ ප‍්‍රතිකාර (Radiotherapy)
ප‍්‍රතිකාර ලබාදෙන කාලය තුලදී ආර්තවාභාවය ඇති වීමට පටන් ගන්නා අතර ලක්‍ෂණද ඇති වේ. (ශරීරය උණුසුම් රත්පැහැවීම් – Hot flashes) ඖෂධ ප‍්‍රතිකාර වලින් පසුව ඔසප් චක‍්‍රය නැවතීම ස්ථිර නැත. විකිරණ ප‍්‍රතිකාර ඩිම්බ කෝෂ වල ක‍්‍රියාකාරීත්වයට බලපායි. සෘජුවම විකිරණ ප‍්‍රතිකාර ඩිම්බ කෝෂ වලට ලැබුණහොත් මෙම තත්ත්වය ඇති විය හැක. නමුත් පියයුරු පටක, බෙල්ල, හිස ආදී ස්ථාන වලට විකිරණ ප‍්‍රතිකාර ලබාදීම තුල ආර්තවාභාවයක් ඇති නොවේ.
- Primary Orarion insufficiency
කාන්තාවන්ගේ 1% පමණ අවුරුදු 40 පෙර ආර්තවහරණය සිදු වේ. (Premature menopause). මෙසේ වීමට හේතුවන්නේ ඩිම්බ කෝෂ මගින් සාමාන්‍ය ප‍්‍රජනක හෝමෝන මට්ටමක් නිෂ්පාදනයට අපොහොසත් වීමය.
මෙයට ජානමය හේතුවක් හෝ ස්වයං ප‍්‍රතිශක්තීකරණ රෝගයක් හේතුවිය හැක.
ආර්තවාභාවය තහවුරු කිරීම
- සායනික පවතින ලක්‍ෂණ මගින්
- රුධිර පරීක්ෂණ.
- කූප උත්තේජක හෝමෝනය – Follicle Stimulating Hormone (FSH) ආර්තවාභාවය ආසන්නයේදී රුධිරයේ මෙම හෝමෝන මට්ටම ඉහළ යයි
- Estradiol – ඩිම්බ කෝෂ මගින් ඊස්ට‍්‍රජන් සාදන ප‍්‍රමාණය මැනීම
- Thyroid Hormones – මෙමගින් තයිරොයිඞ් ග‍්‍රන්ථියේ ගැටළු ඇත්නම් හඳුනාගත හැක. එම ගැටළු ආර්තවය සඳහා බලපාන අතර ආර්තවහරණය වැනි ලක්‍ෂණ ඇති විය හැක.
- Anti-Mullerian Hormone (AMH) – ප‍්‍රජනක පටක මගින් මෙම හෝමෝනය නිපදවයි. එමගින් ඩිම්බ කෝෂ වල ඩිම් ඇති දැයි අවබෝධ කරගත හැක.
විශේෂඥ මතය, අදහස සහ මූලික සටහන:
ක්‍රිෂාන්ති ගංගා කුමාරිහාමි මහත්මිය
සූතිකා පුහුණු හෙද නිළධාරිනි (I ශ්‍රේණිය)
නවජ සූති දැඩි සත්කාර ඒකකය
පළාත් මහ රෝහල, කුරුණෑගල
