අපේ ශරීරයට ආගන්තුව ඇතුලු වෙන වෛරස, බැක්ටීරියා, දිලීර එහෙම නැත්නම් පුස් වැනි ආගන්තුක ආසාත්මික අංශුවක් අපේ සිරුරට ඇතුලු වූ විට ඊට එරෙහිව සටන් කර එම රෝගවලින් ආරක්ෂා කිරීමේ හැකියාව අපේ ශරීරයට තිබෙනවා. මේ සඳහා රුධිරයේ තිබෙන සුදු රුධිර සෛල වගේම ප්‍රතිදේහ කියන රසායනික ද්‍රව්‍යත් මුලික වෙනවා. මේ විදිහට බෝවන රෝග වලින් අපව ආරක්ෂා කිරීමේ ඇති හැකියාව “ ප්‍රතිශක්තිය ” නමින් හැඳින්වෙනවා.
නමුත්…සමහර පුද්ගලයන්ට මේ අන්දමින් සිරුරට ඇතුලු වෙන ආගන්තුක බැක්ටීරියා හෝ වෛරස වෙනුවෙන් ස්වභාවික ප්‍රතිශක්තියක් නැහැ. ඒ නිසාම ඉහතින් සඳහන් කළ ආගන්තුක ආසාත්මිකතා අංශු ඔවුන්ගේ ශරීරයේ ගුණනය වෙමින් ප්‍රතික්‍රියා දැක්වීමට පටන් ගන්නවා. අපි ඒ තත්වය “ සෙප්සිස් ” (sepsis) යනුවෙන් හැඳින්වෙනවා. ඒ නිසා අපට ප්‍රතිශ්‍යාව ඇති කරන “ රයිනෝ ” වෛරසය , එසේත් නැත්නම් පුස් හෝ දිලීර වැනි ආසාදනයක් පවා රෝග අවදානමක් ඇති පුද්ගලයෙකුගේ ශරීරය තුලදී ප්‍රතික්‍රියා කරමින් දරුණු සංකුලතාවයන් ඇති කිරීමට තරම් දරුණු වීමට පුළුවනි.
පෙනහළු, මුත්‍රා මාර්ගය, සම සහ ආහාර ජීරණ මාර්ග පද්ධතිය ආශ්‍රිතව ආසාත්මිකතාවයන් නිසා සෙප්සීස් ඇති වීමට පුළුවනි. සෙප්සිස් තත්වයේදී රෝගියාගේ සිරුරට ඇතුලු වෙන රෝග කාරකයන් ගුණනය වීම නිසා පටක හානි වී ඉන්ද්‍රියන් අකර්මන්‍ය වීම නිසා මරණය පවා ඇති වෙන්න පුළුවනි.නමුත් සෑම රෝගියෙකුටමත් එසේ වෙන්නේ නැහැ.
ඒත් අවදානම් කණ්ඩායමක් ඉන්නවා
- දුර්වල ප්‍රතිශක්තියක් ඇති පුද්ගලයින්
- වයස අවුරුදු 65 සහ අවුරුද්දට වඩා අඩු දරුවන්
- නිදන්ගත රෝග ( දියවැඩියාව, පෙනහළු ආබාධ, පිළිකා, වකුගඩු රෝග )
- අසාධ්‍ය තත්වයෙන් රෝහල්වල නේවාසිකව ප්‍රතිකාර ලබන රෝගීන්
- ප්‍රතිශක්තිකරණ එන්නත් ලබා නොගත් පුද්ගලයින්- අපි සෑම රෝගයක් වෙුනවෙන්ම ප්‍රතිශක්තිකරණ එන්නත් ලබා ගන්නේ නැහැ. නමුත් ප්‍රතිශක්තිය දුර්වල පුද්ගලයෙකුගේ ශරීරයේදී ආසාත්මිකතා කාරකයන් ගුණනය වෙන නිසා ඉතා පහසුවෙන් ඔවුන්ගේ රෝග තත්වයන් දරුණු වීමට පුළුවනි. මේ නිසා වයස්ගත පුද්ගලයන් වෙනුවෙන් බටහිර රටවල නිව්මෝනියාව වැනි රෝග තත්වයන් සඳහාත් ප්‍රතිශක්තිකරණ එන්නත් ලබා දෙනවා.
ප්‍රතිකාර ලබන අවස්ථාවලදීත් සෙප්සිස් ඇති වෙන්න පුළුවනි…
සමහර අවස්ථාවලදී රෝගියා ප්‍රතිකාර ලබන්නේ සෙප්සිස් රෝග තත්වය සඳහා නොවේ. එහෙත් ප්‍රතිකාර ලබන රෝග තත්වයේ අතුරු ප්‍රතිඵලයක් විදිහට සෙප්සීස් රෝගයේ ගොදුරක් වෙන අවස්ථාවන්ද තිබෙනවා. උදාහරණයක් වහයෙන් කිවහොත් දියවැඩියාව, පිළිකා, ඉන්ද්‍රියන් බද්ධ කිරීම, වැනි රෝග සඳහා ප්‍රතිකාර ලබන විට ප්‍රතිශක්තිය දුර්වල කරනවා. ඒ වගේම ඉන්ද්‍රියන් බද්ධ කිරීමේදී ආගන්තුක ඉන්ද්‍රිය ශරීරය පිලිගැනීමට සඳහා ප්‍රතිශක්තිය දුර්වල කරනවා. එවැනි අවස්ථාවන්හිදීත් ඉතා පහසුවෙන් සෙප්සීස් තත්වය ඇති වෙනවා.
ඇතැම් අවස්ථාවලදී රෝග ප්‍රතිකාර වෙනුවෙන් ලබා දෙන ප්‍රතිජීවක (steroids) පිළිකා ප්‍රතිකාර වෙනුවෙන් ලබා දෙන ඖෂධ ස්ටෙරොයිඩ් කාණ්ඩයේ ඖෂධ නිසාත් ආසාදන තත්වයන් ඇති වීම.
ජීවිත බේරා ගැනීම සඳහා වූ ප්‍රතිකාර වෙනුවෙන් ලබා දෙන ශල්‍ය කර්ම, මුත්‍රා කැතීටියර් (urinary catheters) සහ බට වර්ග මාර්ගයෙන්ද සෙප්සීස් ආසාදන ඇති වීමට ඉඩ තිබෙනවා.
පිළිකා රෝගීන්ට සෙප්සීස් තත්වය ඇති වීමට වැඩි අවදානමක් තිබෙනවාද…?
පිළිකා රෝග ප්‍රතිකාරවලදී ලබා දෙන රසායනික චිකිත්සාව (chemotherapy ) ප්‍රතිකාර නිසා සෙප්සිස් තත්වයට පත් වීමේ වැඩි අවදානමක් තිබෙනවා. පිළිකා සෛල මර්ධනය කිරීමේදී අපේ සිරුරේ සුදු රුධිරාණු අඩු වෙනවා. එයින් වැදගත්ම සුදු රුධිරාණු වර්ගය වන්නේ නියුට්රොපිල් (Neutrophil ) වර්ගයයි.ඒ නිසා රෝගියාගේ ප්‍රතිශක්තිය දුර්වල වීමත් සමග සෙප්සීස් රෝග තත්වයන්ට ගොදුරු වේ.
ඔබත් neutropenia අවදානමක සිටිනවාද…?
ඔබේ සුදු රුධිරාණු ගිණුම පරීක්ෂාවකින් වෛද්‍යවරයාට ඔබ බැමඑරදචැබස් තත්වයේ පසුවෙන බව හඳුනා ගැනීමට පුළුවනි.
ඔබට විෂබීජ ඇතුලු වන්නේ කාගෙන්ද?
- ඔබගේම සිරුරෙන්
- වෙනත් රෝගීන්ගෙන්
- සෞඛ්‍ය සේවකයන්
- රෝගීන් බැලීමට එන අමුත්තන්
- නිවසේ සාමාජිකයන්ගෙන්
බොහො විට රෝහල්වල රෝගින් බැලීමට අමුත්තන් සීමා කළ විට අපි මැසවිලි නගනවා. ඒ වගේම කොවිඩ් කාලයේදී සෞඛ්‍ය සේවකයන් සඳහා ප්‍රතිශක්තිකරණ එන්නත් ලබා දීමේදී අපි චෝදනා කළා. නමුත් සෞඛ්‍ය සේවකයා සැබැවින්ම නිරෝගි විය යුතුයි. ඔවුන් විෂබීජවලට ඔරොත්තු දෙන හැකියාවක් ඇති ශක්තිමත් පුද්ගලයෙක් බව ඇත්ත…..නමුත් ඔවුන්ට එන්නත් ලබා දීමෙන් සහ මුව ආවරණ පැළඳීමෙන් රෝගීන් බේරා ගත හැක. ඒ වගේම රෝගින් බලන කාලවේලාවේදී වාට්ටුව පිරෙන්න අමුත්තන් එන විට රෝගියාටත් සතුටක්. එහෙත් නිරෝගි පුද්ගලයෙකුගේ සිරුරේ ඇති විෂබීජ යම් විදිහකින් ප්‍රතිකාර ලබන රෝගියාගේ සිරුරට ඇතුලු වුනොත් ඔහු ප්‍රතිකාර ලබන රෝග තත්වයටත් වඩා විෂබීජ ආසාදනය වී ඇති වෙන සෙප්සීස් රෝගයේ සංකුලතාවයන් වඩාත් දරුණු වීමට පුළුවනි.
සෙප්සිස් සම්ප්‍රේෂණය වෙන්නේ කොහොමද…?
විෂබීජවලට පියඹන්න බැහැ. ඒ නිසා වෛරසයක් පුද්ගලයෙකුට සම්ප්‍රේෂණය වෙන අවස්ථා කීපයක් තිබෙනවා.
- පුද්ගලයාගෙන් පුද්ගලයාට
- පරිසරයෙන්
- වෛද්‍ය උපාංඟ
සමහර අවස්ථාවලදී විෂබීජ රැඳුන පෘෂ්ඨයක් ස්පර්ශ කිරීමෙන් හෝ පසුව විෂබීජ අවදානම් පුද්ගලයෙකුට ඇස්, නාසය හෝ මුඛය ඔස්සේ ශරීරගත වීමට හැකියාව තිබෙනවා. එවැනි අවස්ථාවකදී අවදානම් පුද්ගලයෙකු ඉතා පහසුවෙන් උණසන්නිපාතය , කොළරාව (Typhoid, cholera වැනි රෝග ත්වයන්ට පත් වීමට හැකියාවක් තිබෙනවා.
කැස්ස සහ කිවිසුම මගින් පිටවෙන බිඳිති නිසා – විෂබීජ අංශු වායුගෝලයේ වැඩි දුරක් සහ කාලයක් නොනැසී පවතිනවා. කැස්ස, කිවිසුම හෝ කතාව මගින් වායුගෝලයට එක්වුන මෙම බිඳිති අපි ආශ්වාස කිරීමේදී ශරීරගත වීමට පුළුවනි. ක්ෂය රෝගය මේ සඳහා උදාහරණ වේ .කොවිඩ් කාලයේදී සමාජ දුරස්ථබව පව පවත්වා ගැනීමට දැඩි ලෙසින් උපදෙස් ලබා දුන්නේ මේ නිසා බැව් ඔබට දැන් පැහැදිලි ඇත.
වෛද්‍ය ප්‍රතිකාර සඳහා භාවිතා කරන සම සිදුරු කරන ඉදිකටු, තියුණු උපකරණ නිසා රුධිරයෙන් සම්ප්‍රේෂණය HIV, HBV, HCV වැනි රෝග කාරකයන් නිසා පුද්ගලයන් ආසාදිත බවට පත් වෙන්න හැකියාව තිබෙනවා.
සෙප්සිස් රෝග ලක්ෂණ
- හෘද වේගය වැඩි වීම
- උණ, වෙව්ලීම සහ තද සීතල
- සිහිය වෙනස් වීම/ ව්‍යාකුල බව
- වේගයෙන් හුස්ම ගැනීම
- අධික දහඩිය සහ සිරුර තෙත් වීම
සෙප්සීස් බව තහවුරු කර ගැනීම
සෙප්සීස් හඳුනා ගැනීම සඳහා විවිධ පරීක්ෂණ සිදු කරනවා.
- රුධිර පරීක්ෂණ සහ මුත්‍රා පරීක්ෂණ වාර්තා
- එක්ස්රේ, ස්කෑන් වාර්තා
- බැක්ටීරියා සහ කොවිඩ් ඉන්ෆුලුවන්සා වෛරස ආසාදන තත්වයන් හඳාුනා ගැනීම සඳහා ඡක්‍ඍ වැනි පරීක්ෂණ ආසාදිත බව සඳහා පරීක්ෂණ
- ආසාදන තත්වය සහ ඉන්ද්‍රියන් ආශ්‍රිත සංකුලතාවයන් හඳුනා ගැනීම
සෙප්සීස් සඳහා වූ ප්‍රතිකාර
සෙප්සීස් රෝග තත්වයට පත් රෝගියෙකු වෙනුවෙන් ඉතාම ඉක්මනින් ප්‍රතිකාර ලබා දීමග අවශ්‍ය වෙනවා. සමහර විට දැඩි සත්කාර අංශයක ප්‍රතිකාර සඳහා පවා යොමු කිරීම අවශ්‍ය වෙනවා. ඒ අනුව රෝගියාගේ ආසාදන තත්වය පිළිබඳව දැඩි සේ නිරීක්ෂනය කරමින් ප්‍රතිජීවක ඖෂධ ලබා දීම සිදු කරනවා. රුධිර පීඩන තත්වය, ශ්වසන පහසුකම් ලබා දීම, රුධිර මටට්ම පරීක්ෂා කිරීම , ඔක්සිජන් ලබා දීම මගින් අතුරු අවදානම් තත්වයන්ද පාලනය කිරීම සිදු වෙනවා.
සෙප්සිස් සඳහා වැදගත්ම දෙය ප්‍රතිජීවක හැකි ඉක්මනින් ලබා දීමයි.නමුත් සමහර අවස්ථාවලදී රෝගියා ප්‍රතිජීවක වෙනුවෙන් ප්‍රතිරෝධීතාවයක් දැක්වීමට පුළුවනි. සමහර විට ඒවා සමේ ඇති වෙන කුෂ්ට, ඔක්කාරය, වමනය සහ පාචනය වැනි සුලු අපහසුතාවයන් විය හැකියි. ඊට අමතරව ප්‍රතිජීවක නිසා C. difficile වැනි ජීවිතයට තර්ජනයක් ඇති වෙන තත්වයන් දක්වා සංකුලතාවයන් වර්ධනය වීමටත් පුළුවනි.
නමුත් ප්‍රතිජීවක අවශ්‍ය වූ විට එයින් ලැබෙන ප්‍රතිලාභය ඖෂධය නිසා ඇති වෙන අතුරු ආබාධ වගේම ප්‍රතිරෝධයට වඩා වැදගත්. ඒ නිසාම වෛද්‍ය වෘත්තිකයන් විසින් රෝගියා ප්‍රතිජීවක නිසා ප්‍රතිරෝධක තත්වයකට පත් වුවොත් ඒ වෙනුවෙන් අවශ්‍ය ප්‍රතිකාර ලබා දීමටත් සූදානමින් සිටිනවා.
සෙප්සීස් රෝග තත්වයට අවදානමක් ඇති පුද්ගලයෙක් ආරක්ෂා වන්නේ කෙසේද..?
- නිතරම අත් සෝදන්න. මුව ආවරණ පළඳින්න ඔබ ඇසුරේ සිටින අයටත් එසේ කිරීමට දැණුවත් කරන්න.
- අවදානම් සහිත පුද්ගලයන් සෙනග රැස් වෙන ස්ථානවලින් දුරස්ව සිටින්න.
- අවශ්‍ය ප්‍රතිශක්තිකරන එන්නත් ලබා ගන්න.
- සමේ තෙතමනය සඳහා ආලේපන භාවිතා කරන්න.
- දත් මැදීමට මාදු කෙඳි සහිත දත් බුරුසුවක් භාවිතා කරන්න
- ආහාර, පිඟාන, කෝප්පය, සහ වෙනත් පුද්ගලික පරිහරණය කරන උපකරණ වෙන් කර පාවිච්චි කරන්න.
- අමු එළවලු සහ පළතුරු හොඳින් සෝදා ගන්න. මස් සහ බිත්තර හොඳින් පිස ගෙන ආහාරයට ගන්න.
- සතුන්ගේ මළ මුත්‍රා සිරුරට ස්පර්ශ වීම වලක්වා ගන්න.
විශේෂඥ මතය, අදහස සහ මූලික සටහන:
රුධිර පිළිකා පිලිබඳ විශේෂඥ වෛද්‍ය සමන් හේවමාන
